województwo wielkopolskie
powiat
czarnkowsko-trzcianecki
gmina Wieleń
Adres: brak danych.
diecezja koszalińsko-kołobrzeska
dekanat
trzcianecki
parafia Św. Rocha w Wieleniu
GPS:
52° 54' 05”N 16°
16' 15”E
Typ
obiektu: Pierwotnie dom modlitwy mennonitów. Następnie zbór
obrządku ewangelickiego. Obecnie kościół rzymskokatolicki.
Status:
kościół filialny.
Data
budowy: w pierwotnej postaci nieznana, w obecnym kształcie 1792 r.
Data
przebudowy / rozbudowy: 17007) r. gruntowna przebudowa,
1928 - 19292)3) r. rekonstrukcja wieży; po 1945 r.
likwidacja empor.
Data
renowacji / restauracji / remontu: 19982)3) r.
Data
konsekracji: brak danych.
Fundator:
Jan
Czarnkowski kasztelan santocki i międzyrzecki
Architekt:
brak danych.
Budowniczy
/ cieśla: Jan Schöneeck.
Historia:
Obiekt
wzniesiony dla mennonickich osadników sprowadzonych przez Zofię z
Herburtów Czarnkowską primo
voto
Kostkową do nadnoteckich dóbr Jana Czarnkowskiego7).
Data budowy pierwotnej,
zrębowej budowli nieznana.
Obiekt
na planie prostokąta posadowiono na głazach i zlokalizowano na osi
wschód zachód. Budowla była salowa, na planie prostokąta, kryta
dachem dwuspadowym, w centralnej części kalenicy z czworoboczną
wieżyczką7).
Poddasze było przystosowane do magazynowania zapasów zboża7),
można się było tam dostać wewnętrzną klatką schodową (w
części zachodniej), w zachodnim szczycie zamontowane było
urządzenie dźwigowe.
Sala modlitw dostępna była dwoma wejściami, główne w ścianie
północnej i drugie w ścianie zachodniej. Wewnątrz znajdowały się
empory (za wyjątkiem ściany południowej).
W
XVII w. mennonici zasymilowali się z protestantami a dom modlitwy
przeobrażono w zbór ewangelicki. Ok. 1700 r. gruntownie
przebudowany i wyremontowany. Wycięto otwory okienne w ścianie
północnej, wykonano szkielet okalający ściany i nową więźbę
dachu, dostawiono wieżę, zlikwidowano przedsionek zachodni z klatką
schodową na poddasze, wykonano nowe empory. W 17917)
r. zniszczona została, na skutek pożaru wywołanego uderzeniem
pioruna, górna kondygnacja wieży i część dachu nawy. Remont
wykonany przez cieślę pochodzącego
z Górnicy2)4)
Jana Schöneecke
zakończony
został w 17927)
r. (na pamiątkę inskrypcja na portalu północnym i rozporze).
W
18607)
r. dokonano kolejnej naprawy szkieletu oraz podmurówki, wtedy też
zdemontowano podwalinę i wykonano rolkę z cegły. W
19287)
- 19292)3)
r. rozebrano
górną
kondygnację wieży
a rok później ją odbudowano w pierwotnym kształcie z
nowych elementów.
Empory
boczne zostały zlikwidowane po 1945 r.
kiedy
to kościół przejęli katolicy. Empora zachodnia została
zaadaptowana na chór muzyczny, a konstrukcję empory wschodniej
odeskowano wydzielając w ten sposób pomieszczenie. Odnowiony
w 1998 r. z ułożeniem boazerii.
Konstrukcja:
Pierwotna tylko zrębowa7). Obecna o zdwojonej konstrukcji
ścian nawy, zrębowa
od
wewnątrz
i słupowo-ramowa
od
zewnątrz.
Zrąb
z bierwion sosnowych wzmocniony lisicami. Szkielet pierwotnie z
drewna dębowego obecnie głównie z sosnowego szerokoprzęsłowy, z
ryglami na trzech poziomach i długimi zastrzałami w narożach.
Wieża
o konstrukcji słupowo-ramowej
z
królem7).
Opis:
Kościół
drewniany o
wtórnie7),zdwojonej
konstrukcji
ścian
nawy, zrębowej
od
wewnątrz i
słupowo-ramowej od
zewnątrz.
Konstrukcja
szkieletowa ścian bez wypełnień w polach, za wyjątkiem wschodniej
ściany szczytowej gdzie zastosowano cegłę bez tynkowania, brak
szalowania. Obiekt
jest orientowany,
salowy,
na
planie prostokąta.
Zbudowany
na wysokiej podmurówce z
ciosanego granitu zakończonej warstwą cegły układanej na rolkę.
Nawa
bez
wyodrębnionego prezbiterium. Wejście
w ścianie północnej nawy, na belce nadproża wycięty napis
VER...BEN
DEINEN FUSS WENN DU ZUM HAUSE GOTTES GEHEN KNI...DE… GOTTES... z wtórnie
dodaną datą
ANNO
1792.
Dach
nawy
jednokalenicowy
z naczółkiem (ściana
wschodnia) pokryty
blachą.
Wysoka,
trójkondygnacyjna, wieża o
konstrukcji słupowo-ramowej z królem7)
stoi od
frontu (od
strony zachodniej) z kruchtą
w przyziemiu.
Wieża
w rzucie kwadratowa nie jest konstrukcyjnie związana z nawą.
Wejście
do kruchty w ścianie północnej wieży. Ściany
wieży
i
przywieżowe partie zachodniej ściany szczytowej oszalowane.
Kolejne
kondygnacje wieży węższe, oddzielone
gzymsem i obdaszkiem7)
kryte dachami namiotowymi
o połaciach wklęsło-wypukłych
krytych
gontem. Zwieńczenie
w postaci czworobocznej latarni. Wieża i latarnia z dużymi otworami
głosowymi z żaluzjami. Na latarni
czworoboczny blaszany brogowo-cebulasty
hełm,
zwieńczony sterczyną,
gałką i
krzyżem.
Wnętrze
i wyposażenie: Z przestrzeni głównej sali
na całej szerokości ściany wschodniej wydzielone pomieszczenie.
Wnętrze
otynkowane i wyłożone w
części dolnej
boazerią, za
ołtarzem boazeria zamontowana do elementów rozebranej empory sięga
stropu.
Strop belkowy z
pułapem górnym wsparty
na dwóch podciągach wzdłużnych i w połowie długości podciągiem
poprzecznym.
Chór
muzyczny o prostej linii parapetu, wsparty
na słupach dawnej
empory.
Widoczne
lisice o fazowanych krawędziach. Słupy i podciągi profilowane. Na
podciągu poprzecznym inskrypcja ANŎ
1792 Đ
14 ŦEN
JUNI DIE GANTZE GEMEINDE BAU HERRN JOHAN SCHŐNEECK
BAU MEISTER
Oboknia i odrzwia zachowane historyczne. Ołtarz
główny, ambona i ława kolatorska późnobarokowe z p. XVIII w. W
ołtarzu głównym scena Ukrzyżowania na tle miasta2)3),
w predelli scena Ostatniej Wieczerzy2).
W
wieży, w przyziemiu, wydzielona zakrystia. W
oknach zachowane witraże z herbami Marchii
Granicznej7),
za
ołtarzem trzy malowidła na szkle z inskrypcją
„1615”3)7)
r., wykonane
przez Maxa Ludera z Piły.
Otoczenie:
Zbór został wzniesiony na sztucznie usypanym pagórku7).
Drewniana
dzwonnica konstrukcji słupowej z 1826 r. z dzwonem z 1795 r., odlany
przez Filipa Schwenna3).
Zbudowana na rzucie kwadratu, kryta gontowym dachem namiotowym z
chorągiewką z datą budowy. W
bezpośrednim sąsiedztwie zaniedbany dawny cmentarz ewangelicki z
pozostałościami nagrobków i żeliwnych ogródków.
Po północnej
stronie użytkowany współczesny cmentarz katolicki oraz obelisk
zapewne na pamiątkę poległych w pierwszej wojnie światowej
mieszkańców wsi. Na terenie kościelnym występują w niewielkiej
ilości drzewa liściaste i iglaste w tym aleja na linii
północ-południe, południowa część zarośnięta krzakami.
Kościół
i cmentarz otacza mur z kamienia
z
furtką i bramą od strony traktu prowadzącego od drogi nr 174 w
kierunku łąk nad Notecią.
Obiekt
zabytkowy: Decyzja nr A-803
z dnia
12.12.1969
r.
Mapy:
Atlas Copernicus
1:200.000 – 90.A2;
Atlas Kompas 1:200.000 – 48.C6;
Atlas
ExpressMap 1:200.000 – 47.A/B5;
Atlas
Cartomedia 1:75.000 –
20.La20.
Mapy
archiwalne:
37-22-F
WIELEŃ (1:25 000 Bodenschäzungskarte - w cięciu WIG25 /1940 -
1944/)
P37
S22 F (alt. 3722 F) WIELEŃ (1:25 000 WIG - Mapa Szczegółowa Polski
/1929 - 1939/)
3063
(alt. 1569) Groß Drensen (1:25 000 Topographische Karte
(Messtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/)
3163
(alt. 1640) Filehne (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt)
cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/)
3063
(alt. 1569) Groß Drensen (1:25 000 AMS M841 Germany [east], M851
Poland, M852 East Prussia)
3163
(alt. 1640) Filehne (1:25 000 AMS M841 Germany [east], M851 Poland,
M852 East Prussia)
2523
IV Wieleń (1:50 000 AMS M751, M753 Poland, M752 East Prussia)
P37
S22 (alt. A37 B22) Wieleń (1:100 000 WIG - Mapa Taktyczna Polski
/1924 - 1939/)
249
Filehne (1:100 000 Karte des Deutschen Reiches (Generalstabskarte) -
arkusze pojedyncze /1870 - 1944/)
054
Arnswalde – Schloppe – Friedeberg(mn.) (1:100 000 Karte des
Deutschen Reiches - Grossblatt/Einheitsblatt - arkusze zbiorcze
KDR100 /1921 - 1945/)
M10
Woldenberg (1:100 000 GSGS 4416 / AMS M641, 651, 671 Germany, Poland,
Middle Danube)
Dawne
oraz obcojęzyczne nazwy miejscowości na archiwalnych mapach:
Neuhofen; Neuhoffen.
Źródła:
1)
Wielkopolskie Kościoły Drewniane; Ryszard Brykowski; Księgarnia
Św. Wojciecha; Poznań 2001; str. 162.
2)
Drewniane Kościoły w Wielkopolsce; Piotr Maluśkiewicz; Wojewódzka
Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury; Poznań 2004; str.
171-73.
6)
Zabytkowe
Budowle Drewniane i Stolarka Architektoniczna wobec współczesnych
zagrożeń; p.red. Emanuela Okonia; Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja
Kopernika; Toruń 2005
7)
Kościoły Drewniane o Zdwojonej Konstrukcji Ścian w Wielkopolsce;
Aleksander Jankowski; Wydawnictwo Uniwersytetu im. Kazimierza
Wielkiego; Bydgoszcz 2009; str. 255-58. (większość cennych informacji dotyczących obiektu)
Zdjęcia wykonano dnia 1 kwietnia 2007 r.
Wykorzystano fragmenty map archiwalnych (grafika składa się z 4 fragmentów):
3063 (alt. 1569) Groß Drensen (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/) z 1944 r.
3064 (alt. 1570) Stieglitz (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/) z 1934 r.
3163 (alt. 1640) Filehne (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/) z 1944 r.
3164 (alt. 1641) Gulcz (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/) z 1940 r.
z serwisu internetowego MAPSTER.
