Wierzenica - drewniany kościół pw. św. Mikołaja [bpa]

województwo wielkopolskie;

powiat poznański;

Gmina miejsko-wiejska Swarzędz.

Adres: Wierzenica 12

GPS: 52°27′48,65″N 17°04′08,22″E

Subiektywnie: Kościół na wzniesieniu nie umknie uwadze podróżnego choć próbuje schować się wśród drzew. To był ciepły jesienny dzień, doskonały na leniwą wycieczkę. Przywitało nas otwarte wnętrze i sympatyczny przewodnik wolontariusz nasłany przez proboszcza.

Typ obiektu: Pierwotnie kościół obrządku rzymskokatolickiego pw. św. Mikołaja [bpa]. Przejściowo zbór obrządku ewangelickiego. Obecnie z powrotem kościół obrządku rzymskokatolickiego pw. św. Mikołaja [bpa].

Status: kościół parafialny.

Data budowy: 2 poł. XVI w.

Data przebudowy / rozbudowy: 1639 r., 1771-78 r., 1870 r., 1930-32 r., 1939 r., 1977-78 r.

Data renowacji / restauracji / remontu: 1 poł. XVIII w., 1797 r., 1972-75 r.

Data konsekracji: brak danych.

Fundator: brak danych.

Architekt: Marian Andrzejewski (przebudowa kaplicy).

Budowniczy / cieśla: brak danych.

Historia: W latach 1589-98 użytkowany przez protestantów. W 1639 r. dobudowano murowaną zakrystię. Remontowany w 1 poł. XVIII w. Rozbudowany o wieżę i kruchtę w latach 1771-78 z fundacji Teodora Koźmińskiego. Restaurowany w 1797 r. funduszem Stanisława Buińskiego. W 1870 r. dobudowano murowaną kaplicę grobową od strony północnej, przebudowaną w latach 1930-32, wg projektu Mariana Andrzejewskiego dla rodziny Cieszkowskich w stylu podhalańskim. W 1939 r. włączono przyziemia wieży w obręb nawy. Remontowany w latach 1972-75 (częściowa wymiana starych drewnianych elementów oszalowania i gontów), oraz 1977-78 (dobudowa kruchty zachodniej).

Konstrukcja: zdwojona – od wewnątrz zrębowa od zewnątrz szkieletowa.

Opis: Kościół drewniany, jednonawowy o zdwojonej konstrukcji ścian wtórnej. Konstrukcja zrębowa okolona od zewnątrz szkieletem. Od początku szkielet bez wypełnienia, oszalowany. Orientowany. Mniejsze prezbiterium od nawy, trójbocznie zamknięte z boczną murowaną, oszalowaną zakrystią na planie prostokąta. Z boku nawy kruchta i kaplica (mauzoleum) murowane oszalowane od zewnątrz. Kaplica (mauzoleum) kryta wysokim czterospadowym dachem gontowym, zespolonym w przyziemiu ze ścianą nawy. Czworoboczna pseudolatarnia o dachu brogowym ze sterczyną zwieńczoną godłem Dołęga. Zwieńczonym niewielką czteroboczną wieżyczką z daszkiem namiotowym i krzyżem. Nawa na planie kwadratu. Od frontu wieża uskokowa na rzucie zbliżonym do kwadratu, konstrukcji słupowo-ramowej, poprzedzona kruchtą. W pierwszej kondygnacji przylegająca niemal na całej szerokości do nawy, zadaszona pulpitowo. Węższa w drugiej kondygnacji i oddzielona od nawy. Zwieńczona namiotowo-cebulastym dachem blaszanym ze sterczyną, gałką i krzyżem. Nawa i prezbiterium równej wysokości kryte odrębnymi dachami dwuspadowymi. Dach nad prezbiterium o niższej kalenicy Dachy kryte gontem. Przy wschodnim szczycie nawy kwadratową wieżyczką na sygnaturkę z otworami głosowymi. Zwieńczona cebulastym, blaszanym hełmem z iglicą i krzyżem. Nad zakrystią trójspadowy dach z kalenicą ustawioną prostopadle do kalenicy głównego dachu. Kruchta południowa z dachem dwuspadowym. Kruchta zachodnia z dachem trójspadowym, łamanym, z krótką kalenicą w osi kościoła. Okna tylko od strony południowej – cecha kościołów gotyckich.

Wnętrze i wyposażenie: Wnętrze wyłożone boazerią. Wspólny płaski strop dla nawy i prezbiterium (rzędna stropu w prezbiterium na nieznacznie wyższym poziomie niż w nawie)⁴⁾ rozdzielonych ścianą tęczową z dwupoziomowym otworem z profilowanym uskokiem, zamknięty łukiem spłaszczonym⁴⁾. Belka tęczowa z krucyfiksem. Od zachodu nawa otwarta do przyziemia wieży w sposób zbliżony do otworu tęczowego⁴⁾. Chór muzyczny wsparty na dwóch słupach, o prostej linii parapetu i z prospektem organowym z 1914 r. Na chór prowadzą kręte, metalowe schody. Podłoga z desek. Resztki starej polichromii, zamalowane podczas remontu w latach 1977-78. W ołtarzu głównym barokowym z k. XVII w. z obrazem MB z Dzieciątkiem z 1636 r. ufundowany przez kołodzieja Bartłomieja z Kłecka i z wierszowanym napisem fundacyjnym. Po bokach figury śś. Wojciecha i Mikołaja. Dwa ołtarze boczne, ambona barokowe z k. XVII w. Chrzcielnica drewniana w kształcie kielicha z ok. 1700 r. Rzeźby i obrazy z XVII w. Na północnej ścianie nawy neoklasyczny pomnik grobowy w formie portalu, zaprojektowany przez architekta Stefana Cybichowskiego, z dwuskrzydłowymi drzwiami odlanymi z brązu w 1872 r. we Florencji wg projektu Teofila Lenartowicza. W zwieńczeniu tympanonu marmurowe popiersie przedstawiające filozofa Augusta Cieszkowskiego, autorstwa Antoniego Madeyskiego²⁾.

Otoczenie: Kościół stoi wśród licznych drzew. Ogrodzenie drewniane, płot ze sztachetami między murowanymi słupkami. Brama dwuskrzydłowa, osadzona słupkach murowanych, wykonana jak ogrodzenie. Słupki ogrodzenia tynkowane i malowane na biało. Za bramą betonowe schody prowadzące na wzgórze kościelne.

Obiekt zabytkowy: Decyzja nr 2414/A z dnia 21.12.1932 r.

Mapy: Atlas Copernicus 1:200.000 – 114.A1; Atlas Kompas 1:200.000 – 67.H4/68.A4; Atlas Cartomedia 1:75.000 – 55.Ua27.

Mapy archiwalne:

3568 (alt. 1930) Schwersenz (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt))

P39 S24 (alt. A39 B24) Poznań (1:100 000 WIG - Mapa Taktyczna Polski)

A39 B24 (alt. 301) Poznań (1:100 000 WIG - Mapa Taktyczna Polski -przedruki map zaborczych w cięciu niemieckim i austriackim)

301 Posen (1:100 000 Karte des Deutschen Reiches - arkusze pojedyncze)

068 Posen (1:100 000 Karte des Deutschen Reiches - Grossblatt/Einheitsblatt)

N11 Poznań (1:100 000 GSGS 4416 / AMS M641, 651, 671 Germany, Poland, Middle Danube)

Dawne oraz obcojęzyczne nazwy miejscowości na archiwalnych mapach: Oberbrunn.

Źródła:

1) Wielkopolskie Kościoły Drewniane; Ryszard Brykowski; Księgarnia Św. Wojciecha; Poznań 2001; str. 181.

2) Drewniane Kościoły w Wielkopolsce; Piotr Maluśkiewicz; Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury; Poznań 2004; str. 280-81.

3) Kościoły Drewniane Najbardziej Polskie…; Roman Mirowski; Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie; Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Kielcach; Warszawa 2005; str. 194-95.

4) Kościoły Drewniane o Zdwojonej Konstrukcji Ścian w Wielkopolsce; Aleksander Jankowski; Wydawnictwo Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego; Bydgoszcz 2009; str. 315-20.

5) http://www.kosciolydrewniane.pl/

6) http://pl.wikipedia.org/

7) Słownik Krajoznawczy Wielkopolski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Poznań 1992, Komitet redakcyjny: Paweł Anders, Włodzimierz Łęcki, Piotr Maluśkiewicz. Rozszerzone wydanie: Wielkopolska – Słownik Krajoznawczy, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań 2002.

8) Inwentarz drewnianej architektury sakralnej w Polsce; PAN – IS; Zeszyt 4a; 1985; Mateusz Pawlaczyk.

9) Kościoły drewniane województwa poznańskiego; Ewa Stańska i Paweł Domachowski; BORT PTTK; Poznań 1989.

10) Podróże do dwunastu drewnianych kościółków, z fotografiami Mikołaja Potockiego; Kowalski J.; Murowana Goślina 2008; str. 210-25.

11) Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom VII; str. 418

12) Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej dyecezyi poznańskiej; Józef Łukaszewicz; nakładem Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego; Poznań 1858; tom I; str. 415-416.

Zdjęcia wykonane 9 października 2005 r.

Wykorzystano fragment mapy archiwalnej: 3568 (alt. 1930) Schwersenz (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt)) z 1944 r.; z serwisu internetowego MAPSTER.

Oborniki [Wielkopolskie] - drewniany kościół pw. Krzyża Świętego

województwo wielkopolskie;

powiat obornicki;

Gmina miejsko-wiejska Oborniki.

Adres: ul. Obrzycka 2.

GPS: 52º 38' 49"N 16º 48' 13"E.

Subiektywnie: Czasami zdarzy się, że drzwi stoją otworem. Tak było właśnie w tym przypadku i bardzo się z tego cieszę ponieważ kościół skrywa malownicze i klimatyczne wnętrze.

Typ obiektu: Pierwotnie kościół obrządku rzymskokatolickiego pw. Krzyża Świętego. Obecnie bez zmian.

Status: kościół filialny.

Data budowy: 1766 r. wg innych źródeł 1788⁹⁾ r.

Data przebudowy / rozbudowy: brak danych.

Data renowacji / restauracji / remontu: 1914 r.; 1961-63 r.

Data konsekracji: brak danych.

Fundator: Łucja Łoyczykowska, mieszczka obornicka.

Architekt: brak danych.

Budowniczy / cieśla: brak danych.

Historia: Kościół pw. Krzyża Świętego z 1766 r. Zbudowany z fundacji Łucji Łoyczykowskiej w miejscu gdzie wcześniej stał również drewniany kościół spalony lub zniszczony w inny sposób w drugiej połowie XVIII w⁹⁾. Odnowiony w 1914 r. (wymiana wieży nad nawą i wykonanie polichromii stropów) i latach 1961-63.

Konstrukcja: Zdwojona konstrukcja ścian nawy i prezbiterium pierwotna; przysłupowa; zrąb okolony od zewnątrz szkieletem; od początku szkielet z wypełnieniem ceglanym, tynkowanym⁷⁾. Wieża o konstrukcji szkieletowej.

 

Opis: Kościół jednonawowy, orientowany. Szkielet w elewacji z wypełnieniem ceglanym, otynkowanym, z fazowanymi krawędziami pól oraz oryginalnym gzymsem koronującym. Wschodni szczyt nawy obity gontem. Zachodni szczyt nawy jak i ściany wieży oszalowane. Prezbiterium mniejsze od nawy, trójbocznie zamknięte z zakrystią z boku (po północnej stronie) o rzucie kwadratu. Od zachodu na całej szerokości nawy wydzielona ścianą kruchta z wejściami w ścianie południowej i północnej. Wieża drewniana, kwadratowa od frontu, osadzona nad nawą (wbudowana w korpus) wyprowadzona ponad połaciami dachu, w linii szczytu zachodniego, jednokondygnacyjna, z otworami głosowymi. Na wieży dach cebulasty z latarnią z blaszanym, cebulastym hełmem zwieńczonym gałką i krzyżem. Nawa i prezbiterium równej wysokości, kryte odrębnymi dachami dwuspadowymi z osobnymi kalenicami na różnej wysokości. Dach nad zakrystią jako przedłużenie dachu prezbiterium. Dachy kryte dachówką. Nad wejściem data budowy i informacja o fundatorce: KOŚCIÓŁ NINIEJSZY ŚW. KRZYŻA WYBUDOWANO R. PAŃSKIEGO 1766 / KOSZTEM Ł. ŁOYCZYKOWSKIEJ; między wersami upamiętnienia wkomponowana sentencja z Księgi Rodzaju (28, 17): NIE JEST TO INSZEGO NIC JEDNO DOM BOŻY / A BRAMA NIEBIESKA.

Wnętrze i wyposażenie: Wewnątrz płaski strop z wydatną fasetą, wspólny dla nawy i prezbiterium. Na nim polichromia z lat 20 XX w., imitująca kasetony z rozetami. W prezbiterium wizerunek Oka Opatrzności w promienistej glorii. Ściana tęczowa otwarta na całej wysokości i szerokości prezbiterium. Empora chóru muzycznego wsparta na ścianie działowej kruchty, z parapetem w linii ściany i wybrzuszeniem w części środkowej, nad szerokim otworem drzwiowym. Zachowane oboknia i odrzwia oraz gzyms koronujący (u nasady fasety). Wyposażenie głównie późnobarokowe i rokokowe z okresu budowy kościoła. Ołtarz główny z późnogotyckim krucyfiksem z poł. XVI w. Ołtarze boczne z późnobarokowymi obrazami i konfesjonały z 2 poł. XVIII w.

Otoczenie: Ogrodzenie (podmurówka i słupki) murowane z kamienia łamanego z wypełnieniem z płotków drewnianych ze sztachetami na dwóch poprzeczkach. W ogrodzeniu mała murowana brama późnobarokowa z k. XVIII w. i bramki drewniane kratowe. Na terenie kościelnym stare drzewa obrośnięte bluszczem.

Obiekt zabytkowy: Decyzja nr 1217/A z dnia 03.09.1970 r.

Mapy: Atlas Copernicus 1:200.000 – 91.C2; Atlas Kompas 1:200.000 – 67.F2; Atlas Cartomedia 1:75.000 – 41.Ra24.

Mapy archiwalne:

P38 S23 F (alt. 3823 F) OBORNIKI (1:25 000 WIG - Mapa Szczegółowa Polski)

3366 (alt. 1785) Obornik (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt))

P38 S23 (alt. A38 B23) Szamotuły (1:100 000 WIG - Mapa Taktyczna Polski)

275 Samter (1:100 000 Karte des Deutschen Reiches - arkusze pojedyncze)

068 Posen (1:100 000 Karte des Deutschen Reiches - Grossblatt/Einheitsblatt)

N11 Poznań (1:100 000 GSGS 4416 / AMS M641, 651, 671 Germany, Poland, Middle Danube)

Dawne oraz obcojęzyczne nazwy miejscowości na archiwalnych mapach: Obornik.

Źródła:

1) Wielkopolskie Kościoły Drewniane; Ryszard Brykowski; Księgarnia Św. Wojciecha; Poznań 2001; str. 162.

2) Drewniane Kościoły w Wielkopolsce; Piotr Maluśkiewicz; Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury; Poznań 2004; str. 174-75.

3) http://www.kosciolydrewniane.pl/

4) http://pl.wikipedia.org/

5) http://www.westernpomerania.com.pl

6) Architektura Drewniana w Polsce; Grażyna Ruszczyk; Sport i Turystyka - Muza SA; Warszawa 2009; str. 530-31.

7) Kościoły Drewniane o Zdwojonej Konstrukcji Ścian w Wielkopolsce; Aleksander Jankowski; Wydawnictwo Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego; Bydgoszcz 2009; str. 529-62.

8) Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom VII; str. 336

9) Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej dyecezyi poznańskiej; Józef Łukaszewicz; nakładem Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego; Poznań 1858; tom I; str. 286.

10) Słownik Krajoznawczy Wielkopolski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Poznań 1992, Komitet redakcyjny: Paweł Anders, Włodzimierz Łęcki, Piotr Maluśkiewicz. Rozszerzone wydanie: Wielkopolska – Słownik Krajoznawczy, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań 2002; str. 217.

Zdjęcia wykonano 18 lutego 2006 r.

Wykorzystano fragment mapy archiwalnej: 3366 (alt. 1785) Obornik (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt)) (geognostisch-agronomische) z 1900 r.; z serwisu internetowego MAPSTER.

Tarnowo Pałuckie - drewniany kościół pw. św. Mikołaja [bpa]

województwo wielkopolskie;

powiat wągrowiecki;

Gmina wiejska Wągrowiec.

Adres: brak danych 

GPS: 52°49′55″N 17°16′33″E.

Subiektywnie: Podczas moich podróży, nazwijmy je badawczymi, wiele obiektów jest zamkniętych na cztery spusty. Żałuję tego strasznie, ale tak po prostu jest. W tym przypadku również. Szkoda tym razem tym większa, że wnętrze jest bogato opisywane w literaturze a zdjęcia z łatwością można znaleźć w sieci. Może następnym razem.

Typ obiektu: Pierwotnie kościół obrządku rzymskokatolickiego pw. św. Mikołaja [Biskupa]. Obecnie bez zmian.

Status: kościół parafialny.

Data budowy: ostatnia ćwierć XIV w. (badania dendrochronologiczne), wg innych źródeł 1639 r.

Data przebudowy / rozbudowy: 1639; ok. 1700, 1911-15.

Data renowacji / restauracji / remontu: 1615-16; 1628-29, 1911-15, 1922, 1951, 1995-2001, 2011.

Data konsekracji: brak danych.

Fundator: brak danych.

Architekt: brak danych.

Budowniczy / cieśla: brak danych.

Historia: I kościół powstał ok. poł. XIII wieku. Obecny (II kościół) pw. Świętego Mikołaja Biskupa z 2 poł. XIV w. Świątynię w Tarnowie Pałuckim uważa się za najstarszą w Polsce. Badania dendrochronologiczne ustaliły, że do budowy kościoła użyto drzewa z lat 1373–74 (!). W latach 1615–16 nad prezbiterium, a 1628 – 29 nad nawą wymieniono więźbę dachową. W 1639 r. dobudowano wieżę, ok. 1700 wzmocniono konstrukcję, w latach 1911–15 pokryto kościół dachówką i dobudowano murowaną zakrystię. W 1922 r. zabezpieczono cenną polichromię, a 1951 r. i w latach 90 XX w. poddano generalnej konserwacji – zastąpienie murowanej kruchty z boku nawy.

Konstrukcja: nawa mieszana zrębowo-wieńcowa, wieża szkieletowa³⁾.

Opis: Kościół drewniany, jednonawowy konstrukcji mieszanej zrębowo – wieńcowej, oszalowany. Orientowany, zbudowany z drewna sosnowego na kamiennej podmurówce. Prezbiterium mniejsze od nawy, zamknięte prostokątnie z przylegającą z boku zakrystią. Kruchta z boku nawy. Wymiary nawy 9,35x8,99m (pomiar zewnętrzny), prezbiterium ok. 5,5x5,4m⁶⁾. Niska, dwukondygnacyjna i czworoboczna wieża od frontu o wymiarach 5,87x5,8m⁶⁾, konstrukcji słupowej z kruchtą w przyziemiu. Kryta gontowym dachem namiotowym, zwieńczonym krzyżem. Od strony północnej do prezbiterium przylega usytuowana asymetrycznie zakrystia o wymiarach 5,94x2,2m⁶⁾, oświetlana dwoma okienkami. Stromy dach dwukalenicowy, kryty gontem. Drzwi wejściowe z okuciami z 1493 r.

Wnętrze i wyposażenie: Wewnątrz kolebkowe sklepienie w prezbiterium i płaskie w nawie. Belka tęczowa z XVIII w. z grupą pasyjną (wyciętą z desek) i ludowym krzyżem (malowane postacie Matki Boskiej i św. Jana). Chór muzyczny późnorenesansowy z 1639 r., wsparty na sześciu słupach z prospektem organowym z ok. 1700 r. Balustrada o prostej linii zdobiona osobno wydzielonymi 10 wizerunkami: Chrystusa, MB i świętych cystersów. Polichromia późnorenesansowa z 1639 r. na ścianach, stropie, ołtarzach i balustradach autorstwa Walentego Podczosika z Kcyni (sygnowana „JPW”) wykonana w technice klejowej na pobiałce²⁾. Sceny z życia Jezusa, Świętej Małgorzaty i Świętego Mikołaja oraz wyobrażenia Trójcy Świętej (na stropie w medalionie), NMP, Sądu Ostatecznego, Wizerunkiem Ewangelistów, proroków i Świętych: Wojciecha, Stanisława Kostki, Stanisława ze Szczepanowa, Jadwigi Śląskiej i błogosławionego Wincentego Kadłubka. W prezbiterium sceny z Nowego Testamentu: Zwiastowania i Nawiedzenie NMP, Narodzenie Chrystusa, Obrzezanie, Pokłon Trzech Króli, Zmartwychwstanie, Wniebowstąpienie i Zesłanie Ducha Świętego. Przy chórze wizerunki dwóch szatanów z cyrografem. Całość uzupełniona ornamentem roślinnym. Ostatnie badania polichromii dowiodło istnienia wcześniejszych warstw i datowanych na p. XVI w. Późnorenesansowy ołtarz główny z p. XVII w. z obrazem Wniebowzięcia Matki Boskiej w polu głównym, śś. Mikołaja i Małgorzaty po bokach i Koronacji Matki Boskiej w Zwieńczeniu. Dwa ołtarze boczne: barokowy i rokokowy z XVII i XVIII w. z obrazami św. Mikołaja i św. Małgorzaty. Ambona barokowa. Dzwon z 1531 r. Tryptyk późnogotycki z kościoła w Tarnowie Pałuckim eksponowany jest w prezbiterium kościoła w Łeknie.

Otoczenie: Kościół na wzniesieniu, brak ogrodzenia.

Obiekt zabytkowy: Decyzja nr AK-I-11a/259 z dnia 14.03.1933 r.

Mapy: Atlas Copernicus 1:200.000 – 92.A2; Atlas Kompas 1:200.000 – 50.B6/7; Atlas Cartomedia 1:75.000 – 34.Wa20/21.

Mapy archiwalne:

P37 S24 I (alt. 3724 I) WĄGROWIEC (1:25 000 WIG - Mapa Szczegółowa Polski)

3169 (alt. 1646) Wongrowitz (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt))

P37 S24 (alt. A37 B24) Wągrowiec (1:100 000 WIG - Mapa Taktyczna Polski)

251 Wongrowitz (1:100 000 Karte des Deutschen Reiches - arkusze pojedyncze)

055 Schneidemühl (1:100 000 Karte des Deutschen Reiches - Grossblatt/Einheitsblatt)

M11 Schneidemühl (1:100 000 GSGS 4416 / AMS M641, 651, 671 Germany, Poland, Middle Danube)

Dawne oraz obcojęzyczne nazwy miejscowości na archiwalnych mapach: Tarnowo; Holzkirche.

Źródła:

1) Wielkopolskie Kościoły Drewniane; Ryszard Brykowski; Księgarnia Św. Wojciecha; Poznań 2001; str. 178.

2) Drewniane Kościoły w Wielkopolsce; Piotr Maluśkiewicz; Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury; Poznań 2004; str. 261-64.

3) Architektura Drewniana w Polsce; Grażyna Ruszczyk; Sport i Turystyka - Muza SA; Warszawa 2009; str. 545-46.

4) Architektura Drewniana; red. Kamila Kłosek; Carta Blanca; Olsztyńskie Zakłady Graficzne SA; 2010; str. 113.

5) http://www.kosciolydrewniane.pl/

6) http://pl.wikipedia.org/

7) Słownik Krajoznawczy Wielkopolski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Poznań 1992, Komitet redakcyjny: Paweł Anders, Włodzimierz Łęcki, Piotr Maluśkiewicz. Rozszerzone wydanie: Wielkopolska – Słownik Krajoznawczy, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań 2002.

8) Podróże do dwunastu drewnianych kościółków, z fotografiami Mikołaja Potockiego; Kowalski J.; Murowana Goślina 2008; str. 38-40.

9) Analiza dendrochronologiczna kościoła w Tarnowie Pałuckim – wstępne wyniki badań; Ważny T.; Studia i materiały do dziejów Pałuk; t. III; Poznań 2000; str. 545-52.

10) Kościół pw. św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim i jego chronologia w świetle badań historycznych i dendrochronologicznych. Komunikat; Ważny T., Wyrwa A.M.; Studia i materiały do dziejów Pałuk; t. 6; Poznań 2006, str. 227-47.

11) Drewniany, parafialny kościół cystersów w Tarnowie Pałuckim w świetle najnowszych badań; Wyrwa A.M.; Nasza Przeszłość 96(2001); str. 567-99,

12) Drewniane kościoły w łekneńskim kompleksie osadniczym w świetle interdyscyplinarnych badań historycznych i archeologiczno-architektonicznych (stanowiska T 22 i Ł19) – komunikat; Wyrwa A.M; Kwartalnik Architektury i Urbanistyki; 46(2001); z. 4; str. 402-18.

13) Klejnot architektury drewnianej ziem polskich. Kościół św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim. Wielkopolska; Wyrwa A.M.; fot. Piotr Namiota; Wydawnictwo Pejzaż; Bydgoszcz 2011.

Zdjęcia wykonano 26 grudnia 2007 r.