województwo
wielkopolskie
powiat poznański
Gmina miejsko-wiejska Buk
Adres: ul.
Bohaterów Bukowskich 19a
archidiecezja poznańska
dekanat bukowski
parafia pw. św. Stanisława Biskupa w Buku.
GPS: 52°21′28″N 16°30′45″E.
Typ obiektu: Pierwotnie kościół obrządku
rzymskokatolickiego pw. Krzyża Świętego, św. Wojciecha i św. Marii Magdaleny7).
Obecnie kościół obrządku rzymskokatolickiego pw. Krzyża Świętego.
Status: kościół cmentarny (filialny).
Data budowy: 1760 r.
Data przebudowy / rozbudowy: 1p.XIX w. (ok. 1806-35 r.).
Data renowacji / restauracji / remontu: 1912 r., 1935 r.,
1966 r., l.80 XX w.
Data konsekracji: brak danych.
Fundator: Wiktor Raczyński, wojewoda wielkopolski, właściciel
pobliskich Wojnowic.
Architekt: brak danych.
Budowniczy / cieśla: brak danych.
Historia: Obiekt zbudowany w 1760 r. na miejscu
wcześniejszej, również drewnianej świątyni pw. św. Wojciecha (z 16084)
r. lub z 16097) r.), która została rozebrana w XVIII w. W 1806 r.,
po rozebraniu fary, kościół przejął funkcję kościoła farnego, którą pełnił do
18464) r. W tym czasie przebudowany (wydłużenie ramienia wschodniego
z zamianą zakrystii na kruchtę, przeniesienie ołtarza głównego do zachodniego
ramienia z dobudową zakrystii, dobudowa empory chóru muzycznego oraz ośmiobocznej
wieżyczki-latarni. W 1870 r. wymieniono gontowe pokrycie dachu na łupek4).
Remontowany w 1912 i 1935 r. Odnowiony w 1966 r., w tym czasie przemalowano
wnętrze, usuwając malarską dekorację ścian z pocz. XX w. Remontowany w latach
80 XX w.
Tak Józef Łukaszewicz w „Krótkim opisie historycznym kościołów parochialnych,…”
opisuje:
„Kościółek ś
Wojciecha wystawiony z drzewa, dnia 20. listopada 1609 roku ukończony, leżał na
przedmieściu Konary zwanem. Kościółek ten grożącym upadkiem środku 18. wieku,
kazał rozebrać Wiktor Raczyński, dziedzic Wojnowic i w miejscu jego własnym
nakładem wzniósł nowy kościół r. 1760 pod tytułem ś. Krzyża, ś. Wojciecha i ś.
Maryi Magdaleny, wystawiwszy w nim ołtarze ś. Jana Nepomucena i ś. Izydora i
nadawszy nowy fundusz pod warunkiem, aby odtąd prawo kolacji tego kościoła do
właścicieli Wojnowic, wsi pod Bukiem leżącej, należało. Kościół ten miał role i
rozmaite małe kapitaliki. 7)” [pisownia oryginalna]
Konstrukcja: zdwojona – szkieletowo-dylowa.
Opis: Kościół drewniany. Budowla pierwotnie centralna na
planie krzyża greckiego, orientowana, obecnie na planie krzyża łacińskiego
przecinającego się z kołem, niezorientowana, o zdwojonej konstrukcji ścian, pierwotnej.
Konstrukcja szkieletowo-dylowa o poziomym oraz pionowym układzie dyli, szkielet
bez wypełnienia, oszalowany4). Niska otynkowana podmurówka. Przy
zachodnim ramieniu krzyża prostokątna, zamknięta poligonalnie zakrystia. Przy
wschodnim ramieniu krzyża prostokątna kruchta. Kościół kryty zespolonymi
dachami łamanymi o wybrzuszonych połaciach w części środkowej, nad którą niska
ośmioboczna wieża z dachem wielopołaciowym (wklęsłe i wypukłe połacie).
Kalenice dachów nad ramionami krzyża na jednej wysokości. Dach nad kruchtą
dwuspadowy, nad zakrystią pięciopołaciowy. Szczyty dwustrefowe (w górnej
strefie wolutowe spływy). Latarnia z wielopołaciowym dwustopniowym hełmem ze
sterczyną, gałką i krzyżem4). Ramiona boczne i część frontowa
kościoła, zamknięte prostokątnie, kryte są łamanymi dachami dwuspadowymi,
obitymi blachą i posiadają profilowane, barokowe szczyty z okrągłym oknem.
Prezbiterium z zakrystią na osi, zamkniętą trójbocznie. Kruchta od frontu nawy.
Część centralna kryta spłaszczoną kopułą z dużą ośmioboczną latarnią i hełmem
blaszanym. Elewacje z szalunkiem historycznym i gzymsami koronującymi.
Wnętrze i wyposażenie: We wnętrzu nad partią centralną
kopuła pozorna z cylindryczną latarnią wsparta na ośmiu kolumnach. Ramiona
boczne krzyża posiadają pozorne sklepienie kolebkowe. Chór muzyczny z łukowo wybrzuszonym
parapetem (wklęsło wypukła linia) w części środkowej. Podłoga drewniana.
Wyposażenie rokokowe z okresu budowy kościoła. Polichromia w kopule z p. XIX
w., przemalowana w 1966 r. przez artystę – Teodora Szukałę5) ze
scenami męczeństwa Świętego Wojciecha5) 6) i wizerunkami Świętych
Kazimierza, Jadwigi, Wojciecha i Stanisława. Ołtarz główny z 2 poł. XVIII w.
Cztery ołtarze boczne. Do najcenniejszych przedmiotów z wyposażenia świątyni
należą krucyfiks gotycki z przeł. XV i XVI w. i kamienna kropielnica z przełomu
XV i XVI w.
Otoczenie: Kościół w zabudowie małomiasteczkowej
(pierwotnie zlokalizowany poza murami miejskimi) stoi na terenie czynnego
cmentarza w otoczeniu drzew. Brama dwuskrzydłowa i furta wejściowa na teren (stalowe)
osadzone na słupkach murowanych z cegły (nie tynkowanych). Drewniana dzwonnica
z 1759 r., konstrukcji słupowej, oszalowana, z dzwonem z 1889 r. Zbudowana na
planie kwadratu, kryta gontowym dachem namiotowym., Na belce widoczna jest data
- 1757. Wewnątrz dzwon. Na cmentarzu przykościelnym znajduje się rokokowa,
kamienna figura Ecce Homo z 1762 r. Przedstawia ona Chrystusa
ubiczowanego i cierniem ukoronowanego.
Obiekt zabytkowy:
Decyzja nr 2501/A z dnia 30.10.1953 r. (kościół)
Decyzja nr 144/A z dnia 15.07.1968 r. (dzwonnica)
Mapy:
Atlas Copernicus 1:200.000 – 113.A1; Atlas Kompas 1:200.000 – 67.E5; Atlas
Cartomedia 1:75.000 – 68.Oa29-30.
Mapy archiwalne:
3665 (alt. 1995)
Buk (1:25 000 Topographische Karte
(Messtischblatt))
P39 S23 E (alt. 3923 E) BUK (1:25 000 WIG - Mapa Szczegółowa
Polski)
2522 I Buk (1:50 000 AMS M751, M753 Poland,
M752 East Prussia)
P39 S23 (alt. A39 B23) Buk (1:100 000 WIG - Mapa Taktyczna Polski)
300 Buk (1:100
000 Karte des Deutschen Reiches - arkusze pojedyncze)
068 Posen (1:100 000 Karte des Deutschen Reiches - Grossblatt/Einheitsblatt)
N11 Poznań (1:100
000 GSGS 4416 / AMS M641, 651, 671 Germany,
Poland, Middle Danube)
Dawne oraz obcojęzyczne nazwy miejscowości na
archiwalnych mapach: brak danych.
Źródła:
1)
Wielkopolskie Kościoły Drewniane; Ryszard Brykowski; Księgarnia Św. Wojciecha;
Poznań 2001; str. 135-36.
2)
Drewniane Kościoły w Wielkopolsce; Piotr Maluśkiewicz; Wojewódzka Biblioteka
Publiczna i Centrum Animacji Kultury; Poznań 2004; str. 42.
3) Architektura
Drewniana w Polsce; Grażyna Ruszczyk; Sport i Turystyka - Muza SA; Warszawa
2009; str. 506-09.
4)
Kościoły Drewniane o Zdwojonej Konstrukcji Ścian w Wielkopolsce; Aleksander
Jankowski; Wydawnictwo Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego; Bydgoszcz 2009;
str. 176-79.
7) Krótki opis historyczny kościołów parochialnych,
kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych
zakładów dobroczynnych w dawnej dyecezyi poznańskiej; Józef Łukaszewicz;
nakładem Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego; Poznań 1858; tom I; str. 253.
Zdjęcia wykonano 19 lutego 2006 r.
Wykorzystano fragment mapy archiwalnej:
3665 (alt. 1995) Buk (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt)) z 1891 r.; z serwisu internetowego MAPSTER.
