województwo
wielkopolskie;
powiat poznański;
gmina Kostrzyn.
Adres: ul. Pałacowa 8; 62-025
Gułtowy.
archidiecezja poznańska;
dekanat kostrzyński;
parafia in situ.
GPS: 52°21′5.47″N 17°19′54.89″E.
Typ obiektu: Pierwotnie kościół obrządku
rzymskokatolickiego św. Kazimierza. Obecnie bez zmian.
Status: kościół parafialny.
Data budowy: 1737-38 r.
Data przebudowy / rozbudowy: 1784 r. (kaplica); 1834
(wieża).
Data renowacji / restauracji / remontu: 1895 r., 1957 r.
(polichromia), 1984 r., 1992 r., p. XXI w.
Data konsekracji: brak danych.
Fundator: Marcin Skaławski, skarbnik wielkopolski (budowa
kościoła); rodzina Ostrowskich (budowa wieży); Kazimierz Słucki, starosta
gniewkowski (wyposażenie kościoła).
Architekt: brak danych.
Budowniczy / cieśla: Józef Rossa - gnieźnieński murator (rozbudowa 1784 r.).
Historia: Pierwotnie w tym miejscu, w początku XV w,
wzniesiony został drewniany kościół, z fundacji Przecława Grzymality, który w
1510 r. odnotowany został jako pw. śś. Wita i Doroty3). W 1563 r.
przejęty został przez innowierców a zwrócony katolikom w 1595 r. W 1 i 2 ćw.
XVIII w. opisywany był jako stary i zniszczony3). Dalsze losy
nieznane. Obecny kościół jest pw. św. Kazimierza i pochodzi z lat 1737-38.
Zbudowany z fundacji skarbnika wielkopolskiego Marcina Skaławskiego.
Ostatecznie wykończony i wyposażony w latach 50 i 60 XVIII w., staraniem
starosty gniewkowskiego Kazimierza Słuckiego. W 1760 r. wybudowano emporę chóru
muzycznego3). Powiększony o murowaną kaplicę dla rodziny Bnińskich w
1784 r. Wykonawcą tej rozbudowy był gnieźnieński murator Józef Rossa3).
Dokonał on wówczas również naprawy i uzupełnienia ceglanego wypełnienia ścian i
podmurówki. W 1834 r. kosztem rodziny Ostrowskich (Seweryn Ostrowski i Elżbieta
z Bnińskich Ostrowska3)) na miejscu rozebranej wzniesiono nową wieżę.
Remontowany gruntownie w 1895 r. nakładem Seweryna Bnińskiego i Bronisławy z
Gąsiorowskich Bnińskiej3). Odnowiony w 1957 r. (polichromia).
Remontowany w 19845); 19893) i od 1991 r. do ok. 2007 r.
Konstrukcja: Zdwojona konstrukcja ścian (pierwotna) nawy
i prezbiterium. Przysłupowa ze słupo-łątką; konstrukcja zrębowa okolona od
strony zewnętrznej konstrukcją szkieletową. Wieża konstrukcji słupowo-ramowej.
Opis: Kościół orientowany. Nawa na rzucie zbliżonym do
kwadratu. Prezbiterium węższe od nawy, zamknięte trójbocznie. Z boku zakrystia
z lożą kolatorską na piętrze. i kaplicą grobową rodziny Bnińskich5).
Wysoka, wykonana z cegły i otynkowana, masywna podmurówka z przyporami na całym
obwodzie nawy i prezbiterium. Ściany szkieletowe, odsłonięte, nie tynkowane
(takie zastałem, obecnie pola są tynkowane i malowane na biało, czego na
załączonych zdjęciach nie zobaczymy), wypełnienie z cegły licuje z konstrukcją.
Szczyt zachodni oszalowany. Korpus nawy i prezbiterium równej wysokości. Dwukondygnacyjny
aneks z zakrystią i lożą niższy od prezbiterium. Elewacja zwieńczona gzymsem
koronującym częściowo odtworzonym współcześnie. Drewniana wieża od frontu,
nieznacznie przewyższająca kalenicę nawy, o dwóch uskokowych kondygnacjach, wykonana
w konstrukcji słupowo-ramowej, z kruchtą w przyziemiu. Kondygnacje oddzielone obdaszkiem3).
Ściany wieży oszalowane, otwory głosowe na obydwu kondygnacjach, na górnej większe.
Zakończenie wieży w postaci blaszanego cebulastego dachu z przeźroczą latarnią3)
zamkniętą kopulastym hełmem. Na zwieńczeniu gałka i krzyż. Niewielka kruchta z
boku nawy. Dach główny dwukalenicowy (dwa odrębne dachy nawy i prezbiterium). Dach
nad aneksem jednospadowy łączy się przełamaniem z dachem prezbiterium. Dach kruchty
trójspadowy. Wszystkie połacie dachów kryte gontem. Okap dachu nawy i
prezbiterium na jednym poziomie, okap dachu na aneksie poniżej. Na elewacji
południowej tablica pamiątkowa ku czci braci Władysława i Wincentego
Strzyżewskich poległych w powstaniu 1863 r.
Tak Józef Łukaszewicz w „Krótkim opisie historycznym
kościołów parochialnych,…” opisuje:
„Kto i
kiedy kościół parochialny we wsi Gułtowach założył nie wiadomo, Istnął on atoli
już w początku 16. wieku, bo wspomina o nim księga beneficiorum z
r. 1510, i był od samych początków z drzewa stawiany. W roku 1638 w czasie
wizyty Strzałkowskiego znajdował się jeszcze w dobrym stanie i był pod tytułem
ś. Wita męczennika i ś. Doroty Panny i męczenniczki. W kilka dziesiąt lat
później już zagrażał upadkiem. Wizyta bowiem Libowicza z r. 1725 mówi o nim:
»kościół ten parochialny jest drewniany i stary, wymaga naprawy zewnątrz i
wewnątrz, szkudłami pokryty dobrze.« W trzynaście lat po wizycie Libowicza, to
jest 1738 roku, w miejsce starego kościoła wzniosł nowy w tak nazwany mur
pruski, Marcin Skaławski, skarbnik poznański, ówczesny dziedzic Gułtów. Nowy
ten kościół przybrał tytuł ś. Kazimierza wyznawcy (Wizyta Rydzyńskiego z r. 1777).
W kościele gułtowskim nie ma żadnego pomnika z ubiegłych wieków; znajduje się w
nim tylko z nowszych czasów nagrobek Franciszki Bnińskiej, starościny, zmarłej
1810 roku wyobrażający z kamienia osobę płaczącą i skazującą na następujący
napis:
»Stań przychodniu, stań przed
tych zwłoków cieniem!
Złożyć hołd winny cnocie się
należy,
Skrop łzami grób ten, i
wszystkich imieniem
Rzekniej: – Tu Pani, Matka,
Babka leży.
Tu wsparcie nędznych, tu
cnota jedyna
Franciszka Bnińska, średzka
starościna.
d. 22. Marca 1810.«
Księgi jego kościelne zaczynają się dopiero od r. 1728.
dawniejsze zaginęły.”10) [pisownia oryginalna]
Wnętrze i wyposażenie: Wnętrze nawy podzielone na trzy
części dwoma rzędami słupów imitujących kolumny, pod każdym podciągiem po dwie
sztuki. Trzony gładkie, kapitele czworoboczne ozdobione motywem z liśćmi
akantu, baza murowana. Między słupami profilowane rozpory o formach gzymsu
koronującego. Stropy w prezbiterium, nawie głównej i bocznych w postaci
pozornych sklepień kolebkowych. Loża kolatorska otwarta do prezbiterium prostokątnym
otworem. Chór muzyczny wsparty na dwóch słupach z prospektem organowym. Parapet
chóru o falistej linii (wklęsło-wypukłej ze znacznym wybrzuszeniem w partii
środkowej), z ozdobną inskrypcją poświęconą fundatorowi. Parapet w części
środkowej ozdobiony namalowanym kartuszem z herbem fundatora – Dołęga. Po
bokach inskrypcja upamiętniająca budowę świątyni w wersji polskiej i łacińskiej:
»SLUCCIA GENS TENDAS PENNATA AD ASTRA /
TERMINUS IN COELIS SIT TIBI META DEUS / TRITUM PANDIT ITER ITER ASTRORUM SOLEA
SOLA / CRUX BENEDICIT ET TENDAT UT ABSQUE CRUCE / PÆSENS DE GNIEWKOW STRUXIT
GULTOVIENSIS HÆRES / CASIMIRUS SŁUCKI: DAT DEUS EI PACEM POTENS / A.D. 1738;
WZLEĆ W GÓRĘ BO W SŁUCKICH ZAPĘDZIE / NIEBO NASZ TERMIN BÓG NIECH CENTRUM
BĘDZIE TORUJCIE DROGĘ, HERBOWĄ PODKOWĄ / PODRÓŻ BEZ KRZYŻÓW JEST W KRZYŻU GOTOWA
/ WYSTAWIŁ PAN GUŁTÓW STAROSTA GNIEWKOWSKI / KAZIMIERZ SŁUCKI DOM TEN, ZTĄD MA
POKÓJ BOSKI / R.P. 17383)«.
Wykonane w 1895 r. prace
udokumentowano nad drzwiami zakrystii w formie tablicy heraldycznej (herb
Łodzia na piersi Orła oraz order Św. Jana Jerozolimskiego Kawalerów
Maltańskich) z inskrypcją (»A. M.D. G. / HAS
SACRAS ÆDES / SEVERINUS COMES DE BNIN BNIŃSKI / ORDINIS ST JOANNIS
HIEROSOLIMITANIS EQUES / HUJUS ECCLESIÆ PATRONUS PIO ET DEVOTIO ANIMO / RENOVARI
ET EXORNARI CURAVIT / A.D. 18953)«), całość we florystycznym
obramieniu. Zachowane oryginalne oboknia i odrzwia3). Polichromia na
stropie z lat 1750-60. Przedstawiająca na stropach Apoteozę Świętego Kazimierza
(w nawie) i Matkę Boską wśród aniołów (w prezbiterium). Na ścianach pokazano
sceny: Salomon i Królowa Saba; Zaśnięcie Matki Boskiej; Matka Boska Niepokalana
oraz Matka Boska Orędowniczka z postaciami donatorów4). Polichromia została
uzupełniona i przemalowana w 18954) r., konserwowana w 19574)
r. przez Stanisława Poznańskiego4). Wyposażenie głównie barokowe i
rokokowe: ołtarz główny z 3 ćw. XVIII w. ze starszym obrazem Matki Boskiej z
Dzieciątkiem z ok. poł. XVIII2) w. Dwa ołtarze boczne z ok. 1740 r.
Rokokowe: ambona, dwa konfesjonały i chrzcielnica. Przy ambonie nagrobki z końca
XVIII i początku XIX w. Brygidy z Załuskich Bnińskiej i empirowy Franciszki
Bnińskiej5) z figurą leżącej kobiety, herbem Łodzia i wierszowanym
napisem (patrz przytoczony powyżej w opisie Łukaszewicza). Chrzcielnica o
kształcie czary wspartej na głowie syreny5).
Otoczenie: Teren kościelny otoczony niewysokim tynkowanym
murem z bramkami akcentowanymi przewyższonymi filarami. Kilka przyciętych drzew
liściastych (kasztanowce, lipy) w obrębie muru. Murowana kapliczka. Plebania
murowana z 1912 r. Bezpośrednio przy kościelnym murze duży staw.
Obiekt zabytkowy: Decyzja nr 2468/A z dnia 01.09.1935 r.
Mapy: Atlas
Copernicus 1:200.000 – 114.A2/3; Atlas Kompas 1:200.000 – 68.B/C5; Atlas ExpressMap 1:200.000 – 66.D5/6; Atlas Cartomedia 1:75.000 –
72.Xa29.
Mapy
archiwalne:
P39 S25 D (alt.
3925 D) (1:25 000 WIG - Mapa Szczegółowa Polski /1929 – 1939/)
3669 (alt. 1999)
Kostschin (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt) cz. wschodnia
(Ostdeutschland) /1870 - 1945/)
3670 (alt. 2000)
Nekla (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt) cz. wschodnia
(Ostdeutschland) /1870 – 1945/)
2722 IV Września
(1:50 000 AMS M751, M753 Poland, M752 East Prussia)
P39 S24 (alt.
A39 B24) Poznań (1:100 000 WIG - Mapa Taktyczna Polski /1924 - 1939/)
P39 S25 (alt.
A39 B25) Września (1:100 000 WIG - Mapa Taktyczna Polski /1924 – 1939/)
301 Posen (1:100
000 Karte des Deutschen Reiches (Generalstabskarte) - arkusze pojedyncze /1870
- 1944/)
302 Wreschen
(1:100 000 Karte des Deutschen Reiches (Generalstabskarte) - arkusze pojedyncze
/1870 – 1944/)
068 Posen (1:100 000 Karte des Deutschen Reiches -
Grossblatt/Einheitsblatt - arkusze zbiorcze KDR100 /1921 - 1945/)
069 Gnesen – Wreschen (1:100 000 Karte des
Deutschen Reiches - Grossblatt/Einheitsblatt - arkusze zbiorcze KDR100 /1921 –
1945/)
6 Manöverkarte Posen (1:100 000 Karte des
Deutschen Reiches - Manöverkarten /1900 – 1945/)
N11 Poznań (1:100 000 GSGS 4416 / AMS M641, 651,
671 Germany, Poland, Middle Danube)
N12
Gniezno (1:100 000 GSGS 4416 / AMS M641, 651, 671 Germany, Poland, Middle
Danube)
Dawne oraz obcojęzyczne nazwy miejscowości na
archiwalnych mapach: Gultowy; Gulten; Kugeln.
Literatura:
1) Wielkopolskie Kościoły Drewniane; Ryszard Brykowski; Księgarnia Św.
Wojciecha; Poznań 2001; str. 145-146.
2) Drewniane Kościoły w Wielkopolsce; Piotr Maluśkiewicz; Wojewódzka
Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury; Poznań 2004; str. 88-89.
3) Kościoły Drewniane o Zdwojonej Konstrukcji Ścian w Wielkopolsce;
Aleksander Jankowski; Wydawnictwo Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego;
Bydgoszcz 2009; str. 210-214.
4) Architektura Drewniana w Polsce; Grażyna
Ruszczyk; Sport i Turystyka - Muza SA; Warszawa 2009; str. 515-517.
8) http://www.kronikisredzkie.pl
9) Słownik Krajoznawczy Wielkopolski, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa – Poznań 1992, Komitet redakcyjny: Paweł Anders, Włodzimierz
Łęcki, Piotr Maluśkiewicz. Rozszerzone wydanie: Wielkopolska – Słownik Krajoznawczy,
Wydawnictwo Kurpisz, Poznań – 2002.
10) Krótki Opis Historyczny
Kościołów Parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych,
szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej Dyecezyi Poznańskiej; Józef
Łukaszewicz; tom I; Poznań 1858; str. 384-385.
Zdjęcia wykonano dnia 18 czerwca 2006 r.
Wykorzystano fragmenty map archiwalnych:
3669 (alt. 1999) Kostschin (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/) z 1944 r. oraz
3670 (alt. 2000) Nekla (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 – 1945/) z 1940 r.
z serwisu internetowego MAPSTER.
3669 (alt. 1999) Kostschin (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/) z 1944 r. oraz
3670 (alt. 2000) Nekla (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 – 1945/) z 1940 r.
z serwisu internetowego MAPSTER.
