Buk - drewniany kościół pw. Krzyża Świętego

województwo wielkopolskie

powiat poznański

Gmina miejsko-wiejska Buk

Adres: ul. Bohaterów Bukowskich 19a

archidiecezja poznańska

dekanat bukowski

parafia pw. św. Stanisława Biskupa w Buku.

GPS: 52°21′28″N 16°30′45″E.

Typ obiektu: Pierwotnie kościół obrządku rzymskokatolickiego pw. Krzyża Świętego, św. Wojciecha i św. Marii Magdaleny⁷⁾. Obecnie kościół obrządku rzymskokatolickiego pw. Krzyża Świętego.

Status: kościół cmentarny (filialny).

Data budowy: 1760 r.

Data przebudowy / rozbudowy: 1p.XIX w. (ok. 1806-35 r.).

Data renowacji / restauracji / remontu: 1912 r., 1935 r., 1966 r., l.80 XX w.

Data konsekracji: brak danych.

Fundator: Wiktor Raczyński, wojewoda wielkopolski, właściciel pobliskich Wojnowic.

Architekt: brak danych.

Budowniczy / cieśla: brak danych.

Historia: Obiekt zbudowany w 1760 r. na miejscu wcześniejszej, również drewnianej świątyni pw. św. Wojciecha (z 1608⁴⁾ r. lub z 1609⁷⁾ r.), która została rozebrana w XVIII w. W 1806 r., po rozebraniu fary, kościół przejął funkcję kościoła farnego, którą pełnił do 1846⁴⁾ r. W tym czasie przebudowany (wydłużenie ramienia wschodniego z zamianą zakrystii na kruchtę, przeniesienie ołtarza głównego do zachodniego ramienia z dobudową zakrystii, dobudowa empory chóru muzycznego oraz ośmiobocznej wieżyczki-latarni. W 1870 r. wymieniono gontowe pokrycie dachu na łupek⁴⁾. Remontowany w 1912 i 1935 r. Odnowiony w 1966 r., w tym czasie przemalowano wnętrze, usuwając malarską dekorację ścian z pocz. XX w. Remontowany w latach 80 XX w.

Tak Józef Łukaszewicz w „Krótkim opisie historycznym kościołów parochialnych,…” opisuje:

„Kościółek ś Wojciecha wystawiony z drzewa, dnia 20. listopada 1609 roku ukończony, leżał na przedmieściu Konary zwanem. Kościółek ten grożącym upadkiem środku 18. wieku, kazał rozebrać Wiktor Raczyński, dziedzic Wojnowic i w miejscu jego własnym nakładem wzniósł nowy kościół r. 1760 pod tytułem ś. Krzyża, ś. Wojciecha i ś. Maryi Magdaleny, wystawiwszy w nim ołtarze ś. Jana Nepomucena i ś. Izydora i nadawszy nowy fundusz pod warunkiem, aby odtąd prawo kolacji tego kościoła do właścicieli Wojnowic, wsi pod Bukiem leżącej, należało. Kościół ten miał role i rozmaite małe kapitaliki. ⁷⁾” [pisownia oryginalna]

Konstrukcja: zdwojona – szkieletowo-dylowa.

Opis: Kościół drewniany. Budowla pierwotnie centralna na planie krzyża greckiego, orientowana, obecnie na planie krzyża łacińskiego przecinającego się z kołem, niezorientowana, o zdwojonej konstrukcji ścian, pierwotnej. Konstrukcja szkieletowo-dylowa o poziomym oraz pionowym układzie dyli, szkielet bez wypełnienia, oszalowany⁴⁾. Niska otynkowana podmurówka. Przy zachodnim ramieniu krzyża prostokątna, zamknięta poligonalnie zakrystia. Przy wschodnim ramieniu krzyża prostokątna kruchta. Kościół kryty zespolonymi dachami łamanymi o wybrzuszonych połaciach w części środkowej, nad którą niska ośmioboczna wieża z dachem wielopołaciowym (wklęsłe i wypukłe połacie). Kalenice dachów nad ramionami krzyża na jednej wysokości. Dach nad kruchtą dwuspadowy, nad zakrystią pięciopołaciowy. Szczyty dwustrefowe (w górnej strefie wolutowe spływy). Latarnia z wielopołaciowym dwustopniowym hełmem ze sterczyną, gałką i krzyżem⁴⁾. Ramiona boczne i część frontowa kościoła, zamknięte prostokątnie, kryte są łamanymi dachami dwuspadowymi, obitymi blachą i posiadają profilowane, barokowe szczyty z okrągłym oknem. Prezbiterium z zakrystią na osi, zamkniętą trójbocznie. Kruchta od frontu nawy. Część centralna kryta spłaszczoną kopułą z dużą ośmioboczną latarnią i hełmem blaszanym. Elewacje z szalunkiem historycznym i gzymsami koronującymi.

Wnętrze i wyposażenie: We wnętrzu nad partią centralną kopuła pozorna z cylindryczną latarnią wsparta na ośmiu kolumnach. Ramiona boczne krzyża posiadają pozorne sklepienie kolebkowe. Chór muzyczny z łukowo wybrzuszonym parapetem (wklęsło wypukła linia) w części środkowej. Podłoga drewniana. Wyposażenie rokokowe z okresu budowy kościoła. Polichromia w kopule z p. XIX w., przemalowana w 1966 r. przez artystę – Teodora Szukałę⁵⁾ ze scenami męczeństwa Świętego Wojciecha^{5) 6)} i wizerunkami Świętych Kazimierza, Jadwigi, Wojciecha i Stanisława. Ołtarz główny z 2 poł. XVIII w. Cztery ołtarze boczne. Do najcenniejszych przedmiotów z wyposażenia świątyni należą krucyfiks gotycki z przeł. XV i XVI w. i kamienna kropielnica z przełomu XV i XVI w.

Otoczenie: Kościół w zabudowie małomiasteczkowej (pierwotnie zlokalizowany poza murami miejskimi) stoi na terenie czynnego cmentarza w otoczeniu drzew. Brama dwuskrzydłowa i furta wejściowa na teren (stalowe) osadzone na słupkach murowanych z cegły (nie tynkowanych). Drewniana dzwonnica z 1759 r., konstrukcji słupowej, oszalowana, z dzwonem z 1889 r. Zbudowana na planie kwadratu, kryta gontowym dachem namiotowym., Na belce widoczna jest data - 1757. Wewnątrz dzwon. Na cmentarzu przykościelnym znajduje się rokokowa, kamienna figura Ecce Homo z 1762 r. Przedstawia ona Chrystusa ubiczowanego i cierniem ukoronowanego.

Obiekt zabytkowy:

Decyzja nr 2501/A z dnia 30.10.1953 r. (kościół)

Decyzja nr 144/A z dnia 15.07.1968 r. (dzwonnica)

Mapy: Atlas Copernicus 1:200.000 – 113.A1; Atlas Kompas 1:200.000 – 67.E5; Atlas Cartomedia 1:75.000 – 68.Oa29-30.

Mapy archiwalne:

3665 (alt. 1995) Buk (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt))

P39 S23 E (alt. 3923 E) BUK (1:25 000 WIG - Mapa Szczegółowa Polski)

2522 I Buk (1:50 000 AMS M751, M753 Poland, M752 East Prussia)

P39 S23 (alt. A39 B23) Buk (1:100 000 WIG - Mapa Taktyczna Polski)

300 Buk (1:100 000 Karte des Deutschen Reiches - arkusze pojedyncze)

068 Posen (1:100 000 Karte des Deutschen Reiches - Grossblatt/Einheitsblatt)

N11 Poznań (1:100 000 GSGS 4416 / AMS M641, 651, 671 Germany, Poland, Middle Danube)

Dawne oraz obcojęzyczne nazwy miejscowości na archiwalnych mapach: brak danych.

Źródła:

1) Wielkopolskie Kościoły Drewniane; Ryszard Brykowski; Księgarnia Św. Wojciecha; Poznań 2001; str. 135-36.

2) Drewniane Kościoły w Wielkopolsce; Piotr Maluśkiewicz; Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury; Poznań 2004; str. 42.

3) Architektura Drewniana w Polsce; Grażyna Ruszczyk; Sport i Turystyka - Muza SA; Warszawa 2009; str. 506-09.

4) Kościoły Drewniane o Zdwojonej Konstrukcji Ścian w Wielkopolsce; Aleksander Jankowski; Wydawnictwo Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego; Bydgoszcz 2009; str. 176-79.

5) http://www.kosciolydrewniane.pl/

6) http://pl.wikipedia.org/

7) Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej dyecezyi poznańskiej; Józef Łukaszewicz; nakładem Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego; Poznań 1858; tom I; str. 253.

Zdjęcia wykonano 19 lutego 2006 r.

Wykorzystano fragment mapy archiwalnej:

3665 (alt. 1995) Buk (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt)) z 1891 r.; z serwisu internetowego MAPSTER.