Golina - drewniany kościół pw. św. Andrzeja Apostoła oraz drewniana dzwonnica

województwo wielkopolskie;

powiat jarociński;

gmina Jarocin.

Adres: ul. Księdza Sz. Toboły 1.

diecezja kaliska;

dekanat jarociński;

parafia „in situ”.

GPS: 51°54’50.8”N 17°28’31.7”E.

Typ obiektu: Pierwotnie kościół obrządku rzymskokatolickiego. Obecnie bez zmian.

Status: kościół parafialny.

Data budowy: 2 poł. XVII w.

Data przebudowy / rozbudowy: 1739 r. dobudowa zakrystii⁵⁾; 1866 r. dobudowa kruchty⁵⁾; l. 1999-2000 dobudowa kaplicy; l. 2010-12 przebudowa kaplicy.

Data renowacji / restauracji / remontu: l. 1726-46³⁾ lub 1739⁵⁾ gruntowny remont; 1866 r.; 1935 r.; l. 60 XX w.; l. 2010-12

Data konsekracji: brak danych.

Fundator: rodzina Noskowskich (XVII w.); Jakub i Jadwiga Przyjemscy (XVIII w.).

Architekt: brak danych.

Budowniczy / cieśla: brak danych.

Dekoracje malarskie: l. 1934-35 Wiktor Gosieniecki

Historia:

Pierwszy kościół zbudowano w XIV w. z fundacji rodziny Wezenborgów (Wezenburgów lub Wizenburgów)⁵⁾. Obiekt ten w 2 poł. XVI w. nie był już użytkowany. Kościół obecny pw. Świętego Andrzeja Apostoła, postawiony na miejscu poprzedniego, pochodzi z 2 poł. XVII w., zbudowany z drewna dębowego. W prezbiterium pod ołtarzem znajdowała się murowana krypta⁵⁾. Opis z początku XVIII przedstawiał świątynię jako starą, stęchłą, ze zniszczonym dachem (vetus, putrefacta, male tecta)⁵⁾. W protokole z wizytacji z roku 1739 r. zapisano: per bene tectum vimin maior parte dirate⁵⁾, co dokumentuje doraźny remont dachu. W tym samym roku kościół doczekał się remontu gruntownego, sfinansowanego z funduszy Przyjemskich, w wyniku którego wycięto nowe lub powiększono istniejące otwory okienne w ścianie północnej nawy, dostawiono szkielet (pozostawiając go bez wypełnienia) po zewnętrznej stronie ścian zrębowych, w nawie założono nowe belki wiązarowe, strop i więźbę, w prezbiterium również wykonano nową więźbę oraz kolebkę pozorną, wybudowano również nową zakrystię o konstrukcji zrębowej. Wnętrze ozdobiła dekoracja malarska a całość remontu została upamiętniona wyciętą na podciągu stropu inskrypcją. Ponowny gruntowny remont kościoła miał miejsce w roku 1866, przełożono wtedy część więźby, wykonano nową sygnaturkę, wstawiono słupy podciągów, dobudowano kruchtę zachodnią z klatką schodową a w celu dostępu na emporę chóru wycięto otwór w zrębie ściany zachodniej⁵⁾. Kompleksową renowację z lat 1934-35 można w zasadzie zakwalifikować jako przebudowę, gdyż w jej wyniku część zrębowej ściany tęczowej zastąpiono murowaną (odcinek południowy), południową ścianę nawy wyposażono w kilka murowanych przypór a szkielet wypełniono cegłą. W tym czasie wnętrze zyskało nową dekorację malarską autorstwa Wiktora Gosienieckiego⁵⁾. Prace udokumentowano inskrypcją na podciągu. W latach 1999-2000 dobudowano boczną kaplicę (murowany aneks). Remontowany gruntownie w latach 2010-12, z przebudową kaplicy³⁾ w tym likwidacją dachu płaskiego.

Józef Łukaszewicz w pozycji „Krótki Opis Historyczny Kościołów Parochialnych…” tom II, tak pisze:

„Wieś Golenia należała w 17. w. do Noskowskich, herbu Zaręba, a później do Przyjemskich. Kto i kiedy w tej wsi kościół parochialny założył, nie wiadomo. Istniał on atoli już w połowie 15. wieku, albowiem jest o nim wzmianka w księdze biskupiej pod rokiem 1462. Od samego początku z drewna postawiony, w czasie wizyty Happa w r. 1610 okazywał już wielką starożytność i zdaje się, że wówczas był jeszcze pierwiaskową budową. >>Wieś Golinia, (sic) mówi wspomniona wizyta – ma kościół parochialny, drewniany i już starodawny (antiquam) poświęcony pod tytułem ś. Andrzeja apostoła.<< Ten sam kościół, który Happ w roku 1610 oglądał, stał jeszcze w czasie wizyty Gnińskiego w roku 1683 bo i ta wizyta nazywa go starodawnym (antiquior). Dzisiejszy kościół w Goleni nie zawiera w sobie żadnych zgoła pomników z odległej przeszłości. - Najdawniejsze księgi jego zaczynają się od roku dopiero 1725.”⁶⁾

Konstrukcja: zdwojona, od wewnątrz zrębowa od zewnątrz szkieletowa (wtórna).

Opis:

Kościół jednonawowy o zdwojonej konstrukcji ścian, wewnątrz zrębowej, od zewnątrz okolonej szkieletem. Orientowany, zbudowany z drewna dębowego. Prezbiterium niższe i węższe od nawy, zamknięte prostokątnie. Po północnej stronie prezbiterium boczna zakrystia. Kruchta od frontu na całą szerokość zachodniej ściany nawy, z dwoma pomieszczeniami gospodarczymi na skrajach. Murowana kaplica na całej długości południowej ściany nawy. Ściany nawy i prezbiterium z odsłoniętymi polami wykończonymi tynkiem. Ściany zakrystii i kruchty oszalowane. Na murowanych ścianach kaplicy imitacja konstrukcji szkieletowej wykonana z deskowania. Dach dwukalenicowy, osobny dla nawy i prezbiterium, dwuspadowy, kryty gontem. Sześcioboczna wieżyczka na sygnaturkę, zwieńczona cebulastym hełmem blaszanym z latarnią, krzyżem i chorągiewką z datą „1866 M”. Nad szczytem zachodnim chorągiewka z inskrypcją „JAKUB I JADWIGA”. Dachy nad kruchtą, zakrystią i kaplicą dachy pulpitowe.

Wnętrze i wyposażenie:

Wewnątrz prezbiterium pozorne sklepienie kolebkowe, wewnątrz nawy płaski strop belkowy. Chór muzyczny wsparty na dwóch kolumnach, o falistej linii parapetu z prospektem organowym. Polichromia barokowa na stropie prezbiterium i z 1935 r., autorstwa Wiktora Gosienieckiego¹⁾ z wizerunkami świętych i Immaculatą²⁾. Barokowy ołtarz główny z p. XVIII w. z wizerunkiem Matki Boskiej z XVII w., w sukience srebrnej z 1826 r. i obrazem św. Andrzeja w zwieńczeniu²⁾. Dwa ołtarze boczne barokowe z ok. poł. XVII w. Ambona barokowa przy północnej ścianie kościoła z ok. 1700 r., wsparta na rzeźbie Świętego Jonasza³⁾. Rzeźba późnogotycka Chrystusa Frasobliwego z XVI w. Obraz MB Golińskiej stanowi cel pielgrzymek.

Na podciągu stropu (w osi nawy) dwie inskrypcje upamiętniające renowacje świątyni. Po stronie południowej inskrypcja po łacinie: „HEC ECCLESIA DESOLATA MAGNO SUMPTO PIORUM PAROCHIANORUM ET HONESTIORUM JACOBI ET HEDWIGIS CONIUGUM BONORUM GOLINIA FUNDATA EST RESTAURATA A D 1739 DIEB.8 OBRIS.” Po stronie północnej inskrypcja w języku polskim: „UMIŁOWANY TEN KOŚCIÓŁ ODNOWILI PARAFIANIE GOLIŃSCY Z FUNDUSZY LEGOWANYCH I OFIARNYM ZBIOROWYM WYSIŁKIEM W CIĘŻKICH CZASACH POWOJENNYCH R P 1934”.

Otoczenie:

Po stronie południowej dzwonnica drewniana konstrukcji słupowej z 1750 r., zbudowana na planie kwadratu i zwieńczona namiotowym dachem gontowym. Do dzwonnicy dobudowane murowane pomieszczenia gospodarcze. Teren kościelny otoczony ogrodzeniem – słupki murowane z cegły zwieńczone betonową, wysoką czapą; podmurówka z kamienia łupanego; wypełnienie pól z drewnianych sztachet w okładzie pionowym z dolnym pasem urozmaiconym skośnym, krzyżowym układem. Dostęp na teren kościelny poprzez szeroką bramę. Plac kościelny wykończony brukiem granitowym. Na pozostałej części trawnik. Na terenie kościelnym występuje starodrzew. Tuż za ogrodzeniem po stronie południowej zadaszona wiata o ścianach szachulcowych – miejsce biwakowe. Dalsze otoczenie stanowią łąki i rzeczka (obiekt zlokalizowany poza centrum miejscowości).

Obiekt zabytkowy: Decyzja nr 618 z dnia 15.03.199 r.

Mapy: Atlas Copernicus 1:200.000 – 136.A3; Atlas Kompas 1:200.000 – 84.C3/4; Atlas ExpressMap 1:200.000 – 85.A4; Atlas Cartomedia 1:75.000 – 105.Za37.

Mapy archiwalne:

P41 S25 A (alt. 4125 A) GÓRA (1:25 000 WIG - Mapa Szczegółowa Polski /1929 – 1939/)

P41 S25 D (alt. 4125 D) GOLINA (1:25 000 WIG - Mapa Szczegółowa Polski /1929 - 1939/)

4070 (alt. 2272) Gora (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 – 1945/)

4070 Gora (1:25 000 Bildplan / Bildskizze - niemieckie fotomapy w cięciu TK25 /1939 - 1944/)

Dawne oraz obcojęzyczne nazwy miejscowości na archiwalnych mapach: Annenhof⁴⁰⁷⁰⁾; Golenia⁶⁾; Golinia⁶⁾; Göllen⁴⁰⁷⁰⁾.

Literatura:

1) Wielkopolskie Kościoły Drewniane; Ryszard Brykowski; Księgarnia Św. Wojciecha; Poznań 2001; str. 143.

2) Drewniane Kościoły w Wielkopolsce; Piotr Maluśkiewicz; Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury; Poznań 2004; str. 77.

3) http://www.kosciolydrewniane.pl/

4) http://pl.wikipedia.org/

5) Kościoły Drewniane o Zdwojonej Konstrukcji Ścian w Wielkopolsce; Aleksander Jankowski; Wydawnictwo Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego; Bydgoszcz 2009; str. 206-209.

6) Krótki Opis Historyczny Kościołów Parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej Dyecezyi Poznańskiej; Józef Łukaszewicz; tom II; Poznań 1859; str. 229.

7) Słownik Krajoznawczy Wielkopolski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Poznań 1992, Komitet redakcyjny: Paweł Anders, Włodzimierz Łęcki, Piotr Maluśkiewicz. Rozszerzone wydanie: Wielkopolska – Słownik Krajoznawczy, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań – 2002.

Zdjęcia wykonano dnia 23 lutego 2014 r.

Wykorzystano fragment mapy archiwalnej: o godle 4070 (alt. 2272) Gora (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 – 1945/) z roku 1940 za zgodą serwisu internetowego MAPSTER.