Nowe Dwory - drewniany kościół pw. [Narodzenia] św. Jana Chrzciciela

województwo wielkopolskie

powiat czarnkowsko-trzcianecki

gmina Wieleń

Adres: brak danych.

diecezja koszalińsko-kołobrzeska

dekanat trzcianecki

parafia Św. Rocha w Wieleniu

GPS: 52° 54' 05”N 16° 16' 15”E

Typ obiektu: Pierwotnie dom modlitwy mennonitów. Następnie zbór obrządku ewangelickiego. Obecnie kościół rzymskokatolicki.

Status: kościół filialny.

Data budowy: w pierwotnej postaci nieznana, w obecnym kształcie 1792 r.

Data przebudowy / rozbudowy: 1700⁷⁾ r. gruntowna przebudowa, 1928 - 1929²⁾³⁾ r. rekonstrukcja wieży; po 1945 r. likwidacja empor.

Data renowacji / restauracji / remontu: 1998²⁾³⁾ r.

Data konsekracji: brak danych.

Fundator: Jan Czarnkowski kasztelan santocki i międzyrzecki

Architekt: brak danych.

Budowniczy / cieśla: Jan Schöneeck.

Historia: Obiekt wzniesiony dla mennonickich osadników sprowadzonych przez Zofię z Herburtów Czarnkowską primo voto Kostkową do nadnoteckich dóbr Jana Czarnkowskiego⁷⁾. Data budowy pierwotnej, zrębowej budowli nieznana. Obiekt na planie prostokąta posadowiono na głazach i zlokalizowano na osi wschód zachód. Budowla była salowa, na planie prostokąta, kryta dachem dwuspadowym, w centralnej części kalenicy z czworoboczną wieżyczką⁷⁾. Poddasze było przystosowane do magazynowania zapasów zboża⁷⁾, można się było tam dostać wewnętrzną klatką schodową (w części zachodniej), w zachodnim szczycie zamontowane było urządzenie dźwigowe. Sala modlitw dostępna była dwoma wejściami, główne w ścianie północnej i drugie w ścianie zachodniej. Wewnątrz znajdowały się empory (za wyjątkiem ściany południowej).

W XVII w. mennonici zasymilowali się z protestantami a dom modlitwy przeobrażono w zbór ewangelicki. Ok. 1700 r. gruntownie przebudowany i wyremontowany. Wycięto otwory okienne w ścianie północnej, wykonano szkielet okalający ściany i nową więźbę dachu, dostawiono wieżę, zlikwidowano przedsionek zachodni z klatką schodową na poddasze, wykonano nowe empory. W 1791⁷⁾ r. zniszczona została, na skutek pożaru wywołanego uderzeniem pioruna, górna kondygnacja wieży i część dachu nawy. Remont wykonany przez cieślę pochodzącego z Górnicy²⁾⁴⁾ Jana Schöneecke zakończony został w 1792⁷⁾ r. (na pamiątkę inskrypcja na portalu północnym i rozporze). W 1860⁷⁾ r. dokonano kolejnej naprawy szkieletu oraz podmurówki, wtedy też zdemontowano podwalinę i wykonano rolkę z cegły. W 1928⁷⁾ - 1929²⁾³⁾ r. rozebrano górną kondygnację wieży a rok później ją odbudowano w pierwotnym kształcie z nowych elementów. Empory boczne zostały zlikwidowane po 1945 r. kiedy to kościół przejęli katolicy. Empora zachodnia została zaadaptowana na chór muzyczny, a konstrukcję empory wschodniej odeskowano wydzielając w ten sposób pomieszczenie. Odnowiony w 1998 r. z ułożeniem boazerii.

Konstrukcja: Pierwotna tylko zrębowa⁷⁾. Obecna o zdwojonej konstrukcji ścian nawy, zrębowa od wewnątrz i słupowo-ramowa od zewnątrz. Zrąb z bierwion sosnowych wzmocniony lisicami. Szkielet pierwotnie z drewna dębowego obecnie głównie z sosnowego szerokoprzęsłowy, z ryglami na trzech poziomach i długimi zastrzałami w narożach. Wieża o konstrukcji słupowo-ramowej z królem⁷⁾.

Opis: Kościół drewniany o wtórnie⁷⁾,zdwojonej konstrukcji ścian nawy, zrębowej od wewnątrz i słupowo-ramowej od zewnątrz. Konstrukcja szkieletowa ścian bez wypełnień w polach, za wyjątkiem wschodniej ściany szczytowej gdzie zastosowano cegłę bez tynkowania, brak szalowania. Obiekt jest orientowany, salowy, na planie prostokąta. Zbudowany na wysokiej podmurówce z ciosanego granitu zakończonej warstwą cegły układanej na rolkę. Nawa bez wyodrębnionego prezbiterium. Wejście w ścianie północnej nawy, na belce nadproża wycięty napis VER...BEN DEINEN FUSS WENN DU ZUM HAUSE GOTTES GEHEN KNI...DE… GOTTES... z wtórnie dodaną datą ANNO 1792. Dach nawy jednokalenicowy z naczółkiem (ściana wschodnia) pokryty blachą.

Wysoka, trójkondygnacyjna, wieża o konstrukcji słupowo-ramowej z królem⁷⁾ stoi od frontu (od strony zachodniej) z kruchtą w przyziemiu. Wieża w rzucie kwadratowa nie jest konstrukcyjnie związana z nawą. Wejście do kruchty w ścianie północnej wieży. Ściany wieży i przywieżowe partie zachodniej ściany szczytowej oszalowane. Kolejne kondygnacje wieży węższe, oddzielone gzymsem i obdaszkiem⁷⁾ kryte dachami namiotowymi o połaciach wklęsło-wypukłych krytych gontem. Zwieńczenie w postaci czworobocznej latarni. Wieża i latarnia z dużymi otworami głosowymi z żaluzjami. Na latarni czworoboczny blaszany brogowo-cebulasty hełm, zwieńczony sterczyną, gałką i krzyżem.

Wnętrze i wyposażenie: Z przestrzeni głównej sali na całej szerokości ściany wschodniej wydzielone pomieszczenie. Wnętrze otynkowane i wyłożone w części dolnej boazerią, za ołtarzem boazeria zamontowana do elementów rozebranej empory sięga stropu. Strop belkowy z pułapem górnym wsparty na dwóch podciągach wzdłużnych i w połowie długości podciągiem poprzecznym. Chór muzyczny o prostej linii parapetu, wsparty na słupach dawnej empory. Widoczne lisice o fazowanych krawędziach. Słupy i podciągi profilowane. Na podciągu poprzecznym inskrypcja ANŎ 1792 Đ 14 ŦEN JUNI DIE GANTZE GEMEINDE BAU HERRN JOHAN SCHŐNEECK BAU MEISTER Oboknia i odrzwia zachowane historyczne. Ołtarz główny, ambona i ława kolatorska późnobarokowe z p. XVIII w. W ołtarzu głównym scena Ukrzyżowania na tle miasta²⁾³⁾, w predelli scena Ostatniej Wieczerzy²⁾. W wieży, w przyziemiu, wydzielona zakrystia. W oknach zachowane witraże z herbami Marchii Granicznej⁷⁾, za ołtarzem trzy malowidła na szkle z inskrypcją „1615”³⁾⁷⁾ r., wykonane przez Maxa Ludera z Piły.

Otoczenie: Zbór został wzniesiony na sztucznie usypanym pagórku⁷⁾. Drewniana dzwonnica konstrukcji słupowej z 1826 r. z dzwonem z 1795 r., odlany przez Filipa Schwenna³⁾. Zbudowana na rzucie kwadratu, kryta gontowym dachem namiotowym z chorągiewką z datą budowy. W bezpośrednim sąsiedztwie zaniedbany dawny cmentarz ewangelicki z pozostałościami nagrobków i żeliwnych ogródków.

Po północnej stronie użytkowany współczesny cmentarz katolicki oraz obelisk zapewne na pamiątkę poległych w pierwszej wojnie światowej mieszkańców wsi. Na terenie kościelnym występują w niewielkiej ilości drzewa liściaste i iglaste w tym aleja na linii północ-południe, południowa część zarośnięta krzakami. Kościół i cmentarz otacza mur z kamienia z furtką i bramą od strony traktu prowadzącego od drogi nr 174 w kierunku łąk nad Notecią.

Obiekt zabytkowy: Decyzja nr A-803 z dnia 12.12.1969 r.

Mapy: Atlas Copernicus 1:200.000 – 90.A2; Atlas Kompas 1:200.000 – 48.C6; Atlas ExpressMap 1:200.000 – 47.A/B5; Atlas Cartomedia 1:75.000 – 20.La20.

Mapy archiwalne:

37-22-F WIELEŃ (1:25 000 Bodenschäzungskarte - w cięciu WIG25 /1940 - 1944/)

P37 S22 F (alt. 3722 F) WIELEŃ (1:25 000 WIG - Mapa Szczegółowa Polski /1929 - 1939/)

3063 (alt. 1569) Groß Drensen (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/)

3163 (alt. 1640) Filehne (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/)

3063 (alt. 1569) Groß Drensen (1:25 000 AMS M841 Germany [east], M851 Poland, M852 East Prussia)

3163 (alt. 1640) Filehne (1:25 000 AMS M841 Germany [east], M851 Poland, M852 East Prussia)

2523 IV Wieleń (1:50 000 AMS M751, M753 Poland, M752 East Prussia)

P37 S22 (alt. A37 B22) Wieleń (1:100 000 WIG - Mapa Taktyczna Polski /1924 - 1939/)

249 Filehne (1:100 000 Karte des Deutschen Reiches (Generalstabskarte) - arkusze pojedyncze /1870 - 1944/)

054 Arnswalde – Schloppe – Friedeberg(mn.) (1:100 000 Karte des Deutschen Reiches - Grossblatt/Einheitsblatt - arkusze zbiorcze KDR100 /1921 - 1945/)

M10 Woldenberg (1:100 000 GSGS 4416 / AMS M641, 651, 671 Germany, Poland, Middle Danube)

Dawne oraz obcojęzyczne nazwy miejscowości na archiwalnych mapach: Neuhofen; Neuhoffen.

Źródła:

1) Wielkopolskie Kościoły Drewniane; Ryszard Brykowski; Księgarnia Św. Wojciecha; Poznań 2001; str. 162.

2) Drewniane Kościoły w Wielkopolsce; Piotr Maluśkiewicz; Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury; Poznań 2004; str. 171-73.

3) http://www.kosciolydrewniane.pl/

4) http://pl.wikipedia.org/

5) http://www.westernpomerania.com.pl

6) Zabytkowe Budowle Drewniane i Stolarka Architektoniczna wobec współczesnych zagrożeń; p.red. Emanuela Okonia; Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika; Toruń 2005

7) Kościoły Drewniane o Zdwojonej Konstrukcji Ścian w Wielkopolsce; Aleksander Jankowski; Wydawnictwo Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego; Bydgoszcz 2009; str. 255-58. (większość cennych informacji dotyczących obiektu)

Zdjęcia wykonano dnia 1 kwietnia 2007 r.

Wykorzystano fragmenty map archiwalnych (grafika składa się z 4 fragmentów):

3063 (alt. 1569) Groß Drensen (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/) z 1944 r.

3064 (alt. 1570) Stieglitz (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/) z 1934 r.

3163 (alt. 1640) Filehne (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/) z 1944 r.

3164 (alt. 1641) Gulcz (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/) z 1940 r.

z serwisu internetowego MAPSTER.